در نوشتار قبل اشاره شد که میراث فرهنگی دارای دو بُعد متفاوت است . الف / میراث فرهنگی مادی . ب/ میراث فرهنگی معنوی . این مقاله را با توضیحاتی در این دو بُعد آغاز می کنم.
میراث فرهنگی مادی به آثاری گفته می شود که قابل دیدن و لمس کردن است .
مثل بناهای تاریخی ، اشیای موزه ای ، از این رو ابعاد مادی میراث فرهنگی از دیرباز به سبب ماهیت و ویژگی های صوری خود شناخته شده بودند . ارزش های آن کم و بیش در هر دوره مورد تاکید قرار گرفتند ، تخریب آن محسوس و قابل دیدن بود و اهمیت بازسازی ، حفاظت و نگهداری آن پیوسته آشکارا بود . از دیگر سو میراث فرهنگی معنوی گنجینه زنده بشری به شمار می رود و بازتاب مجموعه ای از فرآیندهای ذهنی است که در یک جامعه در دوره های گوناگون تاریخی شکل می گیرد و با اصولی ثابت و قابل شناخت به خلاقیت های صوری و مادی منجر شده و پیوسته بازتابی از نیازها و نیز پاسخ به آن نیازها را در خود داراست .
هنجارها و قانونمندی های این مجموعه پیوسته به گونه ای ناخودآگاه و روایی و سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل و آموخته شده و معیارهای ارزشی آنها همیشه مورد احترام جمعی قرار می گیرد که از آن جمله است زبان (گویش های رایج – گنجینه نام ها) دانش سنتی ( معماری سنتی ، طب سنتی ، نجوم سنتی) اساطیر (باور داشت ها ، اعتقادات تاریخی روایی ، آیین ها و مراسم) فولکور (قصه ها و ادبیات روایی ، موسیقی سنتی ، ترانه ها و آوازهای سنتی) نمودهای حرکتی (حرکات و نمایش سنتی ، بازی های سنتی ، نمایش های آیینی) نمودهای مادی صنایع دستی (طرح ها و نمادهای سنتی ، نقاشی ، کنده کاری ، مجسمه سازی ، سفال ، جواهرسازی ، پوشاک ، فرش و…)
تا پیش از انقلاب مشروطیت ، هیچ قانونی برای میراث فرهنگی تدوین نشده بود و می توان گفت این حوزه در افکار عمومی جا و منزلتی نداشت . سفر فرنگ ناصرالدین شاه و آشنایی او با موزه ها و بناهای تاریخی که تاثیر بسیاری بر او نهاده بود باعث شد پس از بازگشت از اولین سفر که به سال 1290 قمری روی داد ، دستور ایجاد موزه در ارگ صادر کند . این موزه که اولین موزه سلطنتی و دولتی به شمار می رود برای ناصرالدین شاه در مقایسه با آنچه در خارج کشور دیده بود ، جذابیتی نداشت به همین دلیل دستور داد عمارت قدیمی سمت شمال باغ گلستان را خراب کرده و به جای آن مکان مناسبی برای موزه بسازند . چنین اتفاقی روی داد و کارساخت آن در سال 1299 قمری به نام تالار سلام [ تالار تاج گذاری] پایان رسید . این ساختمان دارای تالار موزه ، سرسرا ، حوض خانه و ملحقات دیگر بود . اعتماد السلطنه درباره آثار موجود در این موزه می نویسد : «موزه همایونی مشحون از جواهر گرانبها ، ظرایف نفایس اشیاء و آثار علمیه و مهمات حربیه قدیمیه و آلات و ادوات متنوعه و مصنوعات از منه سفاله و تمثیل نگاره های بی مثل روزگار و پرده های نقاشی های مشهور و حاصل صناعی کارخانه های معروف و ظرف وچینی بلور آلات ، مسکوکات قدیمیه با ضرب سلاطین معظم ایرانی و غیره است.»
در زمان مظفرالدین شاه ، پس از بازگشت دانش آموختگان ایرانی از فرنگ «انجمن معارف» برای گسترش آموزش و پرورش به شیوه جدید تاسیس می شود . این اتفاق مربوط به سال 1315 قمری است در سال های بعد تغییراتی در نام و قوانین ایجاد شد به نحوی که مجلس شورا به سال 1328 هجری «قانون اداری وزارت معارف ، اوقاف و صنایع مستظرفه» را تصویب کرد . در همان سال مرتضی خان صنیع الدوله به ریاست وزارت معارف و اوقاف منصوب شد . او نخستین کسی بود که در صدر مشروطیت به فکر تاسیس اداره ای به نام «اداره عتیقیات» جهت سرو سامان دادن به وضع حفریات تجاری و آنچه از این راه نصیب دولت می شد ، افتاد . ایام ریاست وی همزمان با کاوش های «دومورگان» فرانسوی در شوش بود . اندیشه های صنیع الدوله سرانجامی نیافت اما در دوره وزارت ابراهیم حکیمی و به سال 1297 شمسی اداره باستان شناسی در ساختمان اداره معارف در شمال مدرسه دارالفنون زیر نظر جلال الملک تاسیس و نام موزه ملی به خود گرفت . در این موزه نمایشگاهی با حدود دویست و هفتاد شیئ طراحی گردید . در زمان پهلوی اول بعد از خرید ساختمان های عمارت مسعودیه برای وزارت معارف ، آثار موزه ای به تالار آیینه عمارت مسعودیه انتقال یافت . این انتقال مربوط به سال 1304 شمسی است.
در سطرهای آغازین این نوشته اشاره کردم که در حال بازخوانی اجمالی تاریخی هستیم که ما را به قوانین جدید و دستگاه های ذیربط فعلی می رساند . برای حصول این نتیجه اطلاعاتی لازم بود که از پایگاه اطلاع رسانی اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی آذربایجان غربی کسب گردید که در صدر و ذیل این یادآوری از آن بهره مند شده ایم . «در سال 1304 شمسی به همت تعداد از رجال فرهنگی انجمن آثار ملی شکل گرفت و اساسنامه آن منتشر شد . بر اساس مطالبی که در مواد این اساسنامه آمده بود ، دولت وقت در بیست و پنجم مهرماه 1306 آندره گدار فرانسوی را به عنوان مدیر باستان شناسی در ایران استخدام و مشغول به کار کرد .
مجلس وقت در دوازدهم آبان ماه سال 1309 شمسی قانون عتیقیات را از تصویب خود گذراند . بر اساس ماده اول این قانون کلیه آثار و ابنیه تا پایان دوره قاجار اعم از آثار منقول و غیر منقول ، جزو آثار ملی محسوب می شوند . بر اساس همین قانون باید بخشی از آثار مکشوفه در حفاری های علمی و تجاری در موزه نگهداری شوند چندی بعد و در زمان وزارت علی اصغر حکمت تاسیس موزه ای در میدان مشق به تصویب رسید و در سال 1313 شمسی نقشه بنای موزه ایران باستان توسط آندره گدار آماده و در نهایت موزه ایران باستان در سال 1316 شمسی ساخته و افتتاح شد . در سال 1343 وزارت فرهنگ و هنر تاسیس گردید و مدیریت های مختلفی در قلمرو فرهنگی همچون اداره کل موزه ها ، مرکز باستان شناسی ، دفتر آثار تاریخی ، اداره کل موزه های سنتی ، موزه ایران باستان ، اداره کل بناهای تاریخی ، سازمان حفاظت از آثار باستانی و … تشکیل شد.
با پیروزی انقلاب اسلامی و تغییراتی که در ساختارهای سازمانی و شاکله دولت پیش آمد وزارت فرهنگ و هنر منحل و برخی از وظایف این وزارت خانه که ماموریت های میراثی داشتند به وزارتخانه فرهنگ و آموزش عالی و وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد .
کاخ های سلطنتی هم به عنوان مراکز فرهنگی اعلام شد و کارشناسان آثار تاریخی بر آن شدند که با ثبت و ساماندهی آثار فرهنگی موجود در کاخ ها ، درهای آن را به روی مردم بگشانید . در این انتقال وظایف : اداره کل هنرهای سنتی / مرکز باستان شناسی ایران / مرکز موزه مردم شناسی / موزه ایران باستان / دفتر آثار تاریخی / سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و اداره حفاظت میراث فرهنگی شهرستانها / اداره کل موزه ها / اداره کل بناهای تاریخی / اداره کل کاخ ها به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سپرده شد.
پژمان ضیائیان
منتشر شده در تاریخ 1395.12.02 در روزنامه خبر جنوب
