خوانندگان پیگیر این مجموعه مقالات آگاهند که موضوع مورد بحث به این جا رسید که کشور ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو دارای بیست و دو اثر به ثبت رسیده است و حسب برقراری که گذاشته شد در هر شماره از این نوشتار به یکی از آثار جهانی ایران پرداخته خواهد شد .

در دو شماره اخیر ابتدا ، نیایشگاه چغازنبیل و سپس تخت جمشید معرفی شد و در این شماره به میدان نقش جهان اصفهان ، یکی دیگر از بناهای ثبت شده در فهرست جهانی خواهیم پرداخت . اما به روال انتخاب شده ، نخست از بیست و دو اثر ایرانی که آثار ثبت شده در فهرست جهانی هستند نام می بریم . 1- تخت جمشید 2- میدان نقش جهان 3- تخت سلیمان آذربایجان 4- چشم انداز تاریخی بم 5- پاسارگاد فارس 6- گنبد سلطانیه زنجان 7- بیستون کرمانشاه 8- کلیسای ارامنه آذربایجان 9- سازه های آبی شوشتر 10- بازار تبریز 11-بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی 12-باغهای ایرانی 13 –گنبد قابوس گلستان 14-مسجد جامع اصفهان 15- کاخ گلستان تهران 16-شهر سوخته سیستان و بلوچستان 17-محوطه تاریخی شوش 18- منظر فرهنگی میمند کرمان 19- قنات ایرانی 20-کویر لوت 21-شهر تاریخی یزد 22-معبد زیگورات شوش

*میدان نقش جهان*

نقش جهان نام میدانی در شهر اصفهان است که به عنوان یک مجموعه عالی هنری و معماری شناخته می شود که در زمان ساخته شدن نه در ایران و نه حتی در جهان نظیر آن به وجود نیامده بود . این پدیده بی نظیر حاصل خلاقیت و دانش معماران مجرب ایران است که تاریخ معماری جهان بدیل آنان را کمتر به خود دیده است . نام دو معمار اصلی این بنای باشکوه استاد علی اکبر اصفهانی و استاد محمدرضا اصفهانی است که دوران صفویه به وجود آنها افتخار می کرد . این اساتید عالیقدر میدان نقش جهان و آثار نفیس تاریخی اطراف آن مانند مسجد شاه (امام) عمارت عالی قاپو ، مسجد شیخ لطف الله و بازارشاهی را طراحی کردند و در اتمام آنها کوشش کردند .

با نگاه هنرمندان و مطلعین معماری میدان نقش جهان هم از بابت وسعت و هم به دلیل ترکیب چهارضلعی و آثار تاریخی اطراف آن یک پدیده بی نظیر معماری در جهان شناخته می شود و با وجود آن که در دنیا میدان های بزرگی ساخته شده ، هنوز هم کم نظیر و بی مانند است . این میدان حدود پانصد و ده متر طول و صد و شصت متر عرض دارد و در قلب شهر اصفهان بنا شده است و در چهار طرف آن بازار وجود داشته که در حال حاضر بازارهای شمالی و شرقی آن دایر است و بازارهای دیگر تغییر شکل داده و ضمیمه ساختمانهای الحاقی دوره های بعد شده اند .

برای تعیین تاریخ قطعی بنای میدان نقش جهان دو سند معتبر وجود دارد که هر دو به سال 1011 هجری قمری و دوران حکومت سلسله صفویه اشاره داشته اند . در زمان شاه عباس دوم به دلیل شلوغی بیش از حد بازار تصمیم بر آن می شود که علاوه بر میدان عتیق (میدان کهنه) و میدان شاه، میدان دیگر نیز ساخته شود . این میدان که در نزدیکی میدان شاه و پشت مسجد شیخ لطف الله ساخته شد میدان نو نام گرفت ، اما از آنجا که عمارت قدیمی باغ نقش جهان همزمان با ساخت این میدان تخریب و مصالح آن در ساخت میدان استفاده شد ، میدان نو را میدان نقش جهان نیز می نامیدند .

در گذر زمان میدان نو و کهنه از رونق افتاده ، تخریب و از بین رفتند ولی میدان شاه پابرجا ماند . در سالهای اخیر میدان کهنه بازسازی شد اما میدان نو که جذابیت آن دو میدان را نداشت به دست فراموشی سپرده شد و تنها نام آن (نقش جهان) تبدیل به نام دیگر برای میدان شاه یا میدان امام شد .

شاهان صفویه به ویژه شاه عباس علاقه وافری به چراغانی و آتش بازی داشتند و به مناسبت های گوناگون فرمان می دادند شهر را چراغانی کرده و آتش بازی راه بیندازند که اکثر این اتفاقات در میدان نقش جهان روی می داد . بازی هایی مانند چوگان و قپق اندازی نیز که در این دوره رواج داشت عموماً در حضور مقامات در این میدان انجام می شد . جهانگرد ایتالیاتی [پی یترو دلاواله] که در سال 1617 میلادی برابر با 1025 هجری قمری به اصفهان آمده و جهانگرد مشهور فرانسوی [جان شاردن] که از سال 1664 میلادی تا 1671 میلادی چند سفر به ایران داشته در سفر نامه های خود به تحسین این میدان پرداخته اند . [دلاواله] می نویسد : «به نظر من نظیر میدان نقش جهان نه تنها در قسطنطنیه نیست بلکه با بهترین آثار مسیحیت برابر و حتی بر آنها مزیت دارد . تناسب در معماری و ظرافت کار باعث می شود با وجودی که عمارتهای میدان [ناوونا] در شهر رم بلندتر و غنی تر هستند ، اگر جرات این را داشته باشم باید بگویم میدان شاه را به دلایل مختلف بر آن ترجیح می دهم .» این میدان زیبا و با شکوه که ساخت آن در دوره صفویه موجب تحسین جهانیان گردید در دوره قاجار به چنان وضعی دچار شد که تا نابودی و محو کامل و دچار شدن به سرنوشت بسیاری دیگر آثار تاریخی ویران شده فاصله نداشت . توجه مجدد به آثار تاریخی باعث شد در اصفهان احیای میدان نقش جهان در برنامه قرار گرفته که با تلاش شهرداری و دولت به انجام برسد.

از تغییراتیکه در این دوره در میدان نقش جهان رخ می دهد ایجاد فضای سبز و حوض در وسط میدان بود . تا قبل از آن غیر از درختکاری و جوی آب پیرامونی ، بخش وسیعی از میدان فاقد هر گونه محوطه سازی و به شکل زمین صاف و خالی بود و برای موارد مختلف از جمله چوگان بازی ، آذین بندی و آتش بازی از آن استفاده می شد . طرح جدید زیر نظر [موسیوگدار] و در سالهای بین 1311 تا 1313 ، اجرا شد و با این تغییرات فضای باز میدان به یک گردشگاه تبدیل شد . در این دوره برای بازگرداندن جریان زندگی شهری به میدان که قبل از آن عمدتاً برای اهداف نظامی و استقرار سربازها مورد استفاده قرار می گرفت ، مرمت و بازسازی غرفه های میدان و استقرار کاربری های مختلف در آن مدنظر قرار گرفت . در ابتدای دهه هفتاد عملیات اجرایی مسدود کردن حرکت سواره در میدان و تبدیل آن به مسیر پیاده و درشکه شروع شد و مسیر اسفالته به سنگفرش تبدیل گردید . این میدان به عنوان دهمین میراث فرهنگی بشری در سال پنجاه و هشت به ثبت سازمان جهانی یونسکو می رسد . آثار بی مانندی همچون مسجد امام (مسجد شاه - مسجد جامع عباسی) ، مسجد شیخ لطف الله ، عمارت عالی قاپو ، بازار قیصریه (سلطانی) از جمله بناهای باشکوه و دارای معماری برجسته ای هستند که در میدان نقش جهان قرار دارند .

پیش از آنکه در سال پنجاه هشت این میدان جزء آثار جهانی قرار گیرد ، این اثر معماری باشکوه در سال 1313 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در تاریخ 1397.7.7 در روزنامه خبر جنوب

بازگشت