کانال آب زیرزمینی که می تواند آب را از اعماق زمین در بالادست به سطح زمین در پائین دست انتقال دهد قنات نام دارد. این سیستم آب رسانی در ایران ابداع شده است.

با توجه به اینکه بخش عمده ای از مناطق ایران گرم و خشک و زندگی در این مناطق که فاقد باران کافی است تقریباً غیر ممکن است، ایرانیان در ازمنه های بسیار دور توانسته اند با این روش ابداعی نیاز خود را به آب برطرف ساخته و صحراهای خشک را آباد کنند. در آماری که چند سال پیش ارائه شد در حدود 36300 حلقه قنات در ایران شناسائی شده اند. ویژگی های این ابداع خارق العاده و قدمتی که این دست ساخت های ایرانیان قدیم داشته سازمان جهانی یونسکو را مجاب می سازد که در چهلمین اجلاس خود که در شهر استانبول ترکیه برگزار شد، مجموعه قنات های ایران را در فهرست آثار جهانی به ثبت برساند. در آن تاریخ قنات های ایران بیستمین اثر از کشورمان بود که در این جایگاه قرار گرفت.

« قنات ایرانی»

یازده قنات در ایران با بهره مندی از دو معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی به تایید کارشناسان یونسکو قرار گرفته و در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است. این دو معیار [بی همتا و استثنائی بودن یک فرهنگ] و [برجستگی در تکنولوژی و معماری] است، که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد. کشف قناتی در نزدیکی سد سیمره مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در سال 2014، قنات قصبه گناباد که در دوره هخامنشی ساخته شده و همچنان فعال است، کشف یک قنات با بیش از دو هزار سال عمر در بم، قدمت ایجاد قنات را تا دوره هخامنشی به عقب می کشاند به نحوی که آنان از این تکنولوژی در جنگ ها نیز استفاده کرده و در حملات خود به شهرهائی که دیوار دفاعی داشتند از حفر تونل در زیر دیوار استفاده می کردند تا به درون شهر دسترسی پیدا کنند. روش ساخت قنات در طول چند هزار سال تغییر نکرده است. اولین قدم شناسائی آب در بالادست است که معمولاً در پای کوه و ابتدای دشت قرار دارد. محل آب زیرزمینی با پیمایش های سطحی توسط افراد خبره انجام می شود. سپس با حفر چاه های آزمایشی آن را امتحان می کنند تا از پایداری آن مطمئن شوند. سپس حفر چاه مادر قنات را شروع می کنند. چاه مادر معمولاً یک متر قطر دارد. پس از تعیین محل چاه مادر محاسبه مسیر و شیب کانال قنات بر پایه محل خروجی آب قنات صورت می پذیرد. حفاری کانال قنات از محل خروجی قنات شروع می شود. درون کانال در محل خروجی آب معمولاً سنگفرش می شود تا در مقابل جریان مداوم آب دوام بیشتری داشته باشد. راهرو قنات معمولاً یک متر عرض و یک متر و نیم ارتفاع دارد.

قنات های ایران در دشت هایی قرار دارد که در همسایگی یک کوه هستند. آب کوه ها در بستر زیرزمینی کنار کوه ذخیره می شود و ساکنان دشت های اطراف و دوردست آب ذخیره شده را به وسیله قنات استخراج می کنند. گرچه در همه جای ایران قنات دیده می شود اما عمده آن ها را می توان در دشت های گرمسار، سمنان، تهران، شاهرود، سبزوار، مشهد، گناباد، زرند، اصفهان، کاشان، یزد و قزوین دید. طول قنات ها بسیار متفاوت است و به نسبت زمین و فاصله محل مورد نظر تا منبع آب بستگی دارد. قنات هایی با طول 70 کیلومتر در کرمان و طول 30 تا 40 کیلومتر در اطراف یزد دیده می شود. عمق چاه مادر هم متفاوت است که از 20 متر شروع می شود و گاهی به 250 متر نیز می رسد.

اشاره شد که مجموعه ای از قنات های ایران در سال 2016 میلادی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. قنات های معرفی شده برای ارزیابی جهانی شامل یازده قنات می شد که هریک به دلیل ویژگی خاص در این فهرست قرار گرفته بودند. برای اینکه هریک از این یازده قنات را بهتر و بیشتر بشناسیم به منبع پایگاه اطلاع رسانی سازمان یونسکو رجوعی کرده و اطلاعاتی را ارائه می کنم.

«قنات قصبه گناباد »

این قنات که کاریز گناباد و نیز کاریز کیخسرو هم خوانده می شود، عمیق ترین و قدیمی ترین قنات دنیاست که دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی دارد. مادر چاه این کاریز در دامنه شمالی سیاه کوه خراسان قرار دارد که در نهایت به خروجی کنونی خود در جنوب گناباد به محله ای معروف به قصبه می رسد. طول این قنات به بیش از 33 کیلومتر و عمق مادر چاه اصلی حدود 300 متر است. این قنات 470 حلقه چاه دارد و علیرغم زلزله های متعدد و بزرگی که در این منطقه به وقوع پیوسته است تاکنون به آن آسیبی نرسانده است.

«قنات مون اردستان »

قنات مون یک قنات دو طبقه در محله مون شهرستان اردستان در استان اصفهان است و در هر طبقه آن آب مستقلی جریان دارد. به گونه ای که آب هیچ یک از طبقات به دیگری نفوذ نمی کند. این قنات تنها نمونه قنات دو طبقه در دنیا است که به عنوان عجیب ترین و تنها قنات دو طبقه جهان، در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. ساختار این قنات به گونه ای است که دو کانال موازی بر روی هم ساخته شده است و چاه های عمودی مشترکی دارند. در محل چاه مادر دو میله چاه در کنار هم قرار دارند که به چاه دوقلو مشهور شده اند. یکی از آنها متعلق به کانالی بالایی به عمق 27 متر و دیگری متعلق به قنات زیرین به عمق 30 متر است. از این محل به بعد دو قنات میله های مشترکی دارند. گفته می شود این قنات در حدود 800 سال قبل ساخته شده است.

«قنات وزوان اصفهان »

قنات بزرگ و تاریخی وزوان در استان اصفهان واقع شده است. این قنات در قسمت شمالی شهر وزوان از شهرستان میمه قرار دارد و تنها اثری است که با قدمت 2500 تا 3000 ساله خود، می تواند تاییدی بر باستانی بودن شهر وزوان بزند. در گذشته این قنات دارای سه رشته بوده که از محلی بالاتر از بند قدیمی منشعب می شده اند. در معماری این قنات، دو شکاف زیرزمینی در بالای قنات تعبیه شده اند که پس از بند کردن آب، مقدار چهل لیتر آب در ثانیه را در خود ذخیره می کند. از دهم آذر تا دهم فروردین سال بعد که نیاز به آب کشاورزی نیست دریچه سنگی سدها بسته می شود و آب قنات به مخازن بزرگی که در زیرزمین حفر شده اند هدایت می شوند. بعد از باز شدن دریچه های تعبیه شده در سد، به تدریج آب ذخیره شده با کمک نیروی ثقل زمین به چرخه مصرف بر می گردد. این قنات در دوره ساسانیان حفر شده و 1800 متر طول و 64 حلقه چاه دارد. عمق چاه مادر 18 متر است.

«قنات مزدآباد میمه »

قنات مزدآباد در بخش میمه استان اصفهان واقع شده است. این قنات با مادر چاهی به عمق 100 متر و 18 کیلومتر طول در دوره ساسانیان ساخته شده است و آب دهی بسیار بالائی دارد. این قنات همانند چند قنات دیگر دارای سد زیرزمینی شگفت انگیزی دارد و یکی از کهن ترین کاریزهای مجموعه یازده گانه فهرست جهانی است.

در این مقاله فرصت شده اطلاعات محدودی از چهار قنات در اختیار شما قرار گیرد. در شماره آینده این مجموعه مقالات، دیگر قنات های ثبت شده در فهرست جهانی معرفی خواهند شد.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در روزنامه خبر جنوب

بازگشت