برای معرفی یکی دیگر از آثار کشورمان این بار به سراغ تبریز و بازار تاریخی آن می رویم .

تبریز را قطب گردشگری شمال غرب کشور می دانند. شهری که حدود چهار هزار سال قدمت داشته و به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیائی و تاریخی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم در طول قرن های گذشته همواره یکی از مهمترین مراکز تجارت و بازرگانی آسیای غربی به شمار می رفته است . بدین لحاظ بازار این شهر با تمام ویژگی های معماری و فضاهای خود، اثر برجسته ای در ادوار تاریخی محسوب گشته است.

« مجموعه بازار تبریز »

بازار تبریز، بزرگ ترین مجموعه به هم پیوسته و مسقف دنیاست که در سال 1354 در فهرست آثار ملی و در مرداد ماه سال 1389 خورشیدی به عنوان نخستین بازاری که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار می گیرد، در شمار این آثار به ثبت می رسد. بازار تبریز یک شاهکار بی نظیر معماری ایرانی است و از موقعیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. این تمایز نه تنها به خاطر وجود مکانی برای فعالیت های عمده اقتصادی، بلکه بیشتر به دلیل نوع بنا و فعالیت اجتماعی و برگزاری مراسم ملی و مذهبی است. شهر تبریز ظاهرا در نیمه دوم سده دوم هجری به دلیل مصون ماندن ساکنانش، دارای باروئی به دور خود می شود و این اقدام بر جمعیت، اعتبار و آبادانی اش می افزاید، منابع معتبر ، بنیان اولیه بازار تاریخی تبریز را نیز به همان دوران منتسب کرده اند. با وقوع زلزله در سال 671 هجری قمری، قسمت زیادی از بازار تبریز ویران می شود که به همت وزیر فرزانه آن دوره، خواجه رشیدالدین فضل الله، خرابی های بازار ساخته و مجموعه هایی نیز به بازار ملحق گردید .

سیاحان و جهانگردانی که از تبریز می گذشتند، همگی در سفرنامه های خود، نگاه تحسین آمیزی به وسعت و معماری بازار تبریز داشته و با شگفتی از آن یاد می کردند که ازجمله می توان به نام هایی چون ابن بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حمودی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شارون، رابرت گرنت واتسن، حمداله مستوفی اشاره کرد. تغییرات ظاهری و بعضاً کاربردی بازار در طول تاریخ اجتناب ناپذیر بوده و هر دوره حکومتی تاثیر مثبت و یا منفی خود را بر این بازار داشته اند. بازار تبریز با طولی معادل یک کیلومتر یکی از بزرگ ترین مجموعه های بهم پیوسته دنیاست. طاق ها و گنبدهایی با کاربندی های زیبا و ارتفاع بلند، سازه های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه ها، کثرت تیمچه ها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفته اند، این بازار را به عنوان نمونه ای بی نظیر از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشته است .

بی مناسبت نیست، برخی از اظهار نظرها درباره شگفتیهای بازار تبریز بازخوانی گردد. شارون فرانسوی این بازار را عالی ترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاق های دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است. ابن بطوطه سیاح مشهور در سال 731 هجری قمری وارد تبریز شده است، می نویسد: بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده ام، من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت .

نخستین نقشه از بازار تبریز در سال 1327 هجری به دست اسدالله خان مراغه ای ترسیم شده است دراین نقشه بازار در بخش شمال شرقی نقشه دارالسلطنه تبریز قرار گرفته است و استو اکثر مکان های مهم بازار نظیر تیمچه ها، کاروانسراها در این نقشه نام گذاری شده است .

همانطور که بازار در بسیاری از شهرهای ایران در بخشی از بافت مسکونی شهر قرار داشته و مکانی است که مرکزیت شهر را داشته و می تواند گسترش شهر را نیز به همراه داشته باشد ، در تبریز نیز چنین بوده . بافت اصلی بازار ، از دو راسته سرپوشیده تشکیل شده است. راسته های اصلی بازار توسط راسته های فرعی به هم متصل شده است. در فضاهای بین آنها اجزای اصلی تشکیل دهنده بازار همانند تیمچه ها و سراها بنا شده است که تقاطع راسته ها را چهار سوق ها با گنبدهای زیبا پوشانده است .

راسته ها در بازار به معابر عمومی مسقف گفته می شود که فاقد درب ورودی هستند و به عنوان معابر اصلی بازار عمل می کنند. در بازار بزرگ تبریز می توانید بیش از بیست راسته را دید. از مهم ترین راسته های بازار تبریز به راسته بازار جدید، راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار مسجد جمعه، قیزبستی بازار، بورکچی بازار، بازار صادقیه، بازار یمنی دوز، سراجان و پنبه چی بازار می توان اشاره کرد.

راسته بازار جدید به عبارتی طولانی ترین فضای بازار است. با توجه به اینکه ساختار این راسته به مرور زمان و با اتصال نامنظم حجره ها به یکدیگر شکل گرفته است بنابراین مسیر این راسته در برخی مناطق دارای انحراف و شکست خطی است. طول راسته بازار جدید 313 متر است و حجره های آن دارای ابعادی یکسان نبوده و مساحت آنها به طور چشمگیری متغیر است. کامل ترین قسمت بازار تبریز از نظر تنوع اصناف و اجناس همین راسته است. بخش هایی از بازار به نام تیمچه شناخته می شود. تیمچه ها به فضاها و مناطقی از بازار گفته می شود که سقف آنها بصورت گنبدی و آجرکاری ساخته شده اند. تیمچه ها دارای درهای ورودی بزرگ و مستحکمی هستند که روزها باز و شب ها و ایام تعطیلی بسته می شوند. تیمچه های امیر، حاجی صفرعلی، میر ابوالحسن، اوچ تیمچه لر، مظفریه، شیخ کاظم، صادقیه، حاج محمدقلی، شعربافان، عباچی، قندفروشان، شازدا، بزازان، ملک، خان، عباسی و میرزا شفیع ازجمله تیمچه های بازار بزرگ تبریز هستند . در این میان تیمچه مظفریه، معروف ترین قسمت این مجموعه بزرگ است که به بازار فرش تبریز معروف است .

از دیگر اجزای بازار بزرگ تبریز که راسته ها را به کاروانسراها متصل می کند ، سراهایی هستند که حیاط های روباز کوچکتر از کاروان سرا می باشد که باربرها لوازم و محصولات را از کاروان ها به سراها منتقل می کردند که ازجمله می توان به سرای حاج رسول، سرای امید، سرای امیر، سرای دودری، سرای درب عباسی، سرای حاج محمدقلی، سرای آلمان ها، سرای میرزا مهدی، سرای کچه چی لر، سرای حاج تقی، سرای گرجی لر اشاره داشت. در میان این فضاها، سرای امیر با طول و عرض 50 و 70 متر وسیع ترین سرای بازار است. در بخش ورودی بعضی از سراهای بازار تبریز، فضای گنبددار بسیار زیبایی وجود دارد که دالان نامیده می شود که معروف ترین آنها، دالان حاج رحیم، دالان خونی، دالان شعربافان، دالان میرزا محمد، دالان دودری است. در فضاهای خارجی بازار نیز به تبع کارکردهای بازار چندین کاروانسرا وجود دارد که بارهای با مقصد بازار، در آنجا خالی و سپس توسط باربرها بدون کمک چارپایان به سراها و انبارهای داخل بازار منتقل می شود . کاروانسراهای کشمش چی لر، بزرگ امیر، حاج سید حسین، حاج میرزا محمد، حاج ابوالحسن مهمترین کاروانسراهای بازار بزرگ تبریز اند . به مرور ایام و بر اساس نیاز، ابنیه هایی با عملکرد اجتماعی و خدماتی به بازار افزوده شده به شکلی که حدود دوازده مدرسه علمیه، سی مسجد تاریخی، تعدادی حمام به این مجموعه فرهنگی ملحق شده است. در نوشته ای از بابک زارع خواندم: گرچه برخی معتقدند روند مدرنیزاسیون در دنیای امروز موجب شده که بازارهای قدیمی کم کم رو به فراموشی بگذارند، اما برخی نیز بر این باورند که بازار همچنان زنده است و نباید چنین انگاشته شود که روابط اجتماعی گذشته در بازار گسسته شده و تنها باید به معماری آن پرداخت و از گذشته اش برای گردشگران سخن گفت.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در روزنامه خبر جنوب

بازگشت