همانگونه که در نوشته پیشین اشاره شده ، مواجهات اقتصادی و فرهنگی ایران با غرب که از نیمه دوم سده نوزدهم میلادی آغاز شده بود ، به طور چشمگیری در حیات سنتی ایران تأثیر گذاری داشته است. این امر از طریق دانش و زبان ، ادبیات و هنر ایران را نیز تحت اثرگیری خود قرار داده و آرام آرام قواعد آن را دچار تغییراتی می نماید . واقعیت های موجود در جامعه و انتقاداتی که در آن زمان بر وضعیت اجتماعی کشور مشهود بود، در حوزه ادبیات ایران به جریانی تبدیل شد که پرخاشگر و ستیزه گر بود و توده های وسیعی از مردم را به قصد آموزش و آگاهی از عقب ماندگی و بی ارادگی ، مورد خطاب قرار می داد . بخش بیشتر تألیفات این دوره از نظر محتوا با حوادث سیاسی و اجتماعی سروکار داشت و نویسندگان و هنرمندان می کوشیدند ، زبان نامفهوم سده های گذشته را نفی و از شّر کلمات و عبارات توخالی رهایی پیدا کنند.
در مقاله ارزشمندی که با عنوان [ تاریخ ادبیات معاصر از دوران مشروطیت تا سال یکهزارو سیصد خورشیدی ] به چاپ رسیده است ، نویسنده ، وضعیت و آغاز نثر نو در ایران را چنین توصیف می کنند : یکی از پدیده های جدید هنر ادبی در دو دهه نخست دوره مشروطیت ، تحول نثر ادبی به مفهوم اروپایی بود . تا بیش از آن نثر سنتی فارسی همیشه درصدد بود تا آن جایی که می تواند به هنر واقعی ایرانیان ، یعنی شعر ، نزدیک شود و ضمیمه ای برای نظم به شمار می رفت . نخستین نثر نو ، مانند نخستین شعر نو دارای محتوای سیاسی بود و بهترین نمونه های آن به مقالاتی مربوط می شد که نویسندگانی چون طالبوف ، ملکم خان و دهخدا در روزنامه ها انتشار می دادند . این نویسندگان با تأثیری که از آثار ادبی اروپا گرفته بودند در نوشته های خود مضامینی که به احساسات آن روزگار نزدیک بود مانند قهرمانان بی باک ، مواظبت از افتخارات و شکوه مملکت و معیارهای سلحشوری را انتخاب می کردند . همین موضوع در امر ترجمه هم وجود داشت . زیرا زبان ادبی فارسی تا آن زمان دارای قواعدی خاص بود که مناسب ترجمه یک زمان غربی نبود . از این رو ضروری بود تا ایرانیان زبان ادبی نوی را به وجود آورند . نخستین رمان فارسی سیاحت نامه ابراهیم بیک تألیف حاجی زین العابدین مراغه ای است . شخصیت اصلی این رمان که داستان با مرگ او به پایان میرسد ، بازگو کننده دردهای مملکت و درمانده از وضع اسف انگیز آن است . درباره این دوره تاریخی ، دکتر شفیعی کدکنی معتقد است : قصه نویسی به مفهوم جدید آن تاریخ زیادی در ایران ندارد ، قصه نویسان معاصر ایران که با آثار نویسندگانی چون شیخ موسی نثری و صنعتی زاده کرمانی ، کار نوشتن رمان های تاریخی را آغاز کرده بودند ، از نظر تکنیک و اصول قصه نویسی امروز بسیار ابتدایی و توخالی بودند . تاریخ آغاز نوشتن قصه های کوتاه را باید انتشارات کتاب یکی بود یکی نبود نوشته سید محمد علی جمال زاده دانست . جمال زاده در مقدمه این کتاب می نویسد : "هدف من از نوشتن قصه ای با سبک ادبی است که از نظر زبان ، شامل کلمات و اصطلاحات روزمره ی عوام و مردم کوچه و بازار باشد و از نظر توصیفِ زندگیِ طبقاتِ مختلف نیز آیینه ای برای نمایش جامعه باشد ."
انتشار این مجموعه داستان ، نشانگر راه های گوناگون بریدن از زبان فارسی بود . زیرا هم از نظر زبان مردمی و محاوره ای ، در برابر زبان نوشتاری و قلمی و هم از نظر توصیف مفصل قهرمانان داستان ها ، با آثار رمان های تاریخی پیشینیان قابل مقایسه نبود . جمال زاده راهی را گشود که نویسندگان بعدی مانند صادق هدایت / بزرگ علوی / صادق چوبک/ علی دشتی / محمد حجازی و برخی دیگر آن را پیمودند . جمال زاده را می توان بنیاد گذار " مکتب رئالیسم " در ادبیات فارسی نامید .
پس از شهریور 1320 نسل جدیدی وارد صحنه داستان نویسی فارسی گردید که با انتشار کتاب خیمه شب بازی صادق چوبک آغاز شده و نویسندگانی همچون جلال آل احمد / ابراهیم گلستان / محمود اعتمادزاده / سیمین دانشور را با خود آورد .
سال های پس از کودتای سال 1332 شمسی برخی از نویسندگان دیگر نیز پابه صحنه گذاشتند که بعدها فعال ترین قصه نویسان ایران به شمار آمدند . جمال میر صادقی / بهرام صادقی / غلامحسین ساعدی /فریدون تنکابنی / هوشنگ گلشیری / صمدبهرنگی و نادر ابراهیمی در شمار آنان قرار می گیرند .
ادبیات داستانی ایران که در سالهای قبل از انقلاب اسلامی دچار رکود و تکرار شده بود با وقوع انقلاب اسلامی جان دوباره ای گرفت . حرکت مردم و مبارزات واتفاقات و حوادث بکر و ناب انقلاب ، تا حد زیادی نویسندگان ادبیات داستانی معاصر را به بومی نویسی دعوت کرد . تغییر و تحول اساسی و بنیادینی که انقلاب اسلامی در شاخه های مختلف هنر از جمله داستان و شعر پدید آورد ، به هیچ وجه قابل انکار نیست . این تحول و دگرگونی به گونه ایست که هنر و ادبیات ایران را به سادگی و وضوح می توان به دو بخش قبل و بعد از انقلاب ، تقسیم کرد و تفاوت های آشکار آن را در جنس و مبنا و ماهیت تحلیل کرد . ادبیات انقلاب اسلامی ادبیاتی متعهد است . این ادبیات تفننی و خالی از وظیفه رسالت نیست بلکه بیان خشم و طوفان روحی نویسندگانی است که از میان مردم برخاسته و درکوره داغ حماسه آفرینی ها و ایثارها صیقل یافته اند . هدف این ادبیات ابلاغ ارزشهای والای انسانی است ؛ لذا حرفی نو دارد .
با پیروزی انقلاب اسلامی و ایجاد بستر مناسب و آزاد ، نویسندگان حرفه ای که پیش از انقلاب به بلوغ فکری رسیده بودند به همراه شاگردان جوان خود دست به خلق آثاری زدند که به نحوی به انقلاب و جنگ می پرداخت . در این سالها رمان ها و مجموعه داستان های متعددی منتشر شده است که نشان دهنده رشد کمی و کیفی ادبیات داستانی است تا بدان حدی که منتقدان ادبی نوید فرا رسیدن [عصر رمان] را دادند.
در این دوره ترجمه رمان و مجموعه داستان نیز رونق فراوان داشته است . با آغاز جنگ تحمیلی ادبیات داستانی دفاع مقدس پدیدار گشت و تا پایان جنگ و سالهای بعد از آن ، ادبیات دفاع مقدس جای ادبیات داستانی انقلاب نشست هرچند در آغاز داستان های دفاع مقدس از نیروی تخیل و تکنیک داستانی چندانی برخوردار نبود و بیشتر به تهییج خواننده به دفاع از کشور می پرداخت اما به مرور جای خود را در ادبیات فارسی باز کرد و نویسندگان جوان و پر توانی را وارد این عرصه کرد . نویسندگانی که دفاع مقدس ، را به عنوان تم غالب آثار داستانی بعد از انقلاب حفظ و آثار ارزندهای خلق کردند.
انشاء ا... در شماره بعدی این سلسله مقالات به موضوع نمایش نامه نویسی معاصر خواهیم پرداخت .
پژمان ضیائیان
منتشر شده در روزنامه خبر جنوب 1393.9.19
