• نمایشنامه نویسی

با توجه به اینکه تئاتر به معنی امروزی آن ، تا سده اخیر در شرق وجود نداشته است ، به احتمال قوی نخستین کسی که در آسیا به نمایش نامه نویسی پرداخته است ، میرزا فتح علی آخوند زاده است که در سال 1238 شمسی چندین نمایش نامه به زبان آذربایجانی نوشته است .

میرزا جعفر قراچه داغی این نمایشنامه ها را بلافاصله با راهنمایی آخوند زاده به فارسی ترجمه و منتشر کرد که از اقبال عمومی نیز برخوردار شد . پژوهشگران درباره علت این مسأله که چرا ادبیات نمایش نامه نویسی در ایران پا نگرفته است ، به ساخت طبقاتی و نظام حکومت استبدادی آن دوره اشاره می کنند و معتقدند چون تار و پود این نوع ادبیات با نقادی بافته شده است ، حکومت استبدادی اجازه رشد آن را نمی دهد . تجربه نشان داده است که تنها در دوره هایی که نسیم آزادی در ایران وزیده است ، مثل برقراری مشروطیت ، تبعید رضا شاه و یا پس از جنگ جهانی دوم ، جنبش در سبک های ایرانی ایجاد شده است و طبعاً نمایش نامه نویسی نیز متأثر از آن گردیده است. با آن که پس از نمایش نامه های میرزا فتح علی آخوند زاده ، تعدادی نمایش نامه دیگر توسط رضا کمال شهرزاد / میرزاده عشقی / حسن مقدم / ابوالحسن فروغی نوشته و روی صحنه آورده شد ، ولی پس از شهریور 1320 بود که میدانی برای ادبیات نمایش نامه نویسی بوجود آمد که می توانست نقد کند . در این دوره ترجمه ی آثار کلاسیک جهانی آغاز شد و نویسندگان ایرانی از جمله عبدالحسین نوشین و صادق چوبک به نمایش نامه نویسی معطوف شدند . پس از کودتای سال 1332 شمسی ، این رشته از ادبیات رو به افول نهاد و بعدها چند درام نویس توانا که عمده ترین آنان غلامحسین ساعدی / بهرام بیضائی / و اکبر رادی بودند ، پا به عرصه نهادند . تحلیل گری هنری یکی از روزنامه های سراسری در خصوص نمایش نامه نویسی معتقد است : این رشته پس از انقلاب اسلامی فراز و فرودهای فراوانی را پشت سر گذاشته است و در نخستین سال ها ، انعکاس صدای مردمی بود که با شکستن تابوها و محدودیت ها ، فضای فکری جدیدی را آزموده بودند . اتفاقات زمانه در کوران حوادث سالهای پس از انقلاب اسلامی آنقدر سریع و شدید بودند که نمایش نامه نویس از آنها عقب می ماند به همین دلیل صناعت ادبی و ساختار نمایشنامه نویسی در آثار نمایش نامه نویسان دهه شصت از درجه دوم اهمیت برخوردار بود و واقعیت گرایی مضمون حرف اول را در شکل گیری نمایشنامه می زند . به نوشته مهدی نصیری در مقاله [ نگاهی به ادبیات ، درام نویسی وتئاتر مقاومت ] : بحران نمایشنامه و درام نویسی تئاتر مقاومت از همان ابتدای شکل گیری این حوزه نمایشی در کشور ، یعنی نخستین سالهای جنگ تحمیلی خودنمایی می کرده و تا به امروز نیز گسترده است . در آن برهه ، بسیاری از آثار با حس و حالی شاعرانه ، علاوه بر تهیج مردم برای مشارکت در عرصه نبرد ، در میادین جنگ نیز رسالت تقویت و روحیه رزمندگان را بر عهده داشتند . اما با پایان یافتن جنگ تحمیلی ، انتظارات از تئاتر مقاومت رنگ و شکل دیگری پیدا کرد و ایستادگی و واقعیت های جنگ به گونه ای دیگر در مرکزیت توجه قرار گرفت . با تغییر کارکرد این حوزه نمایشی و راه یافتن مستقیم زوایای پیدا و پنهان جنگ و نیز تبعات گسترده کلیه شئون اجتماعی آن به صحنه ، به تئاتر جنگ تحمیلی بیش از پیش توجه شد .

در اواخر این دهه تلاشی برای کسب هویتی جدید و شرقی شکل می گیرد .طنز تلخ به جای احساسات گرایی بر فضای اکثر نمایشنامه های این دوره حاکم می شود و نمایش نامه نویسان چون محمد چرمشیر / داود میر باقری / صادق عاشورپور / اعظم بروجردی و ... سعی می کنند جامعه و تاریخ را از دیدگاه تحولات فکری نوین تفسیر کنند .

قصه ها و افسانه های ایرانی در کنار موضوعات فرهنگ و اقتصادی در سالهای اول دهه هفتاد باز بانی نو و دراماتیک بر صحنه جریان می یابد . در آثار قطب الدین صادقی / شارمین میمندی نژاد / محمد رحمانیان / علیرضا نادری / سعید شاپوری / حسن باستانی و ... تصویری جامعه شناسانه از جهانی ارائه می دهد که معنای واقعی خود را از دست داده است و در جستجوی معناهای نوین به افسون افسانه و راز و خیال پناه می برد تا از خلال قصه و بازی واقعیت نوینی را کشف و آفتابی کند . از نیمه دوم دهه هفتاد ، فضای تمثیلی داستان گویی در نمایش نامه نویسی به تدریج تغییر شکل می یابد و نسل جدیدی از نمایشنامه نویسان جوان تر پا به عرضه می گذارند که تمرکز شدیدی بر مسایل روز جامعه خود دارند و می خواهند این مسایل را فارغ از قصه پردازی های گذشته نشان دهند .

• روزنامه نگـاری

گرچه روزنامه نگاری بطور خاص در زمره مباحث هنر معاصر ایران قرار نمی گیرد اما به دلیل آنکه بخش بزرگی از تألیفات ادبی دور گذار تحولات فرهنگی ایران که دارای ویژگیهای آموزشی ،سیاسی و در خدمت مسایل مهم عصر خود بود ، از طریق روزنامه ها تجلی یافته و حتی می توان گفت روزنامه نگاری دوره مشروطیت آینه تمام نمای حوزه ادبی آن عهد بود ، اشاره کوتاهی به روند شکل گیری و تحولات روزنامه نگاری می نمایم .

سوابق حاکی از آن است که در دوره مشروطه نزدیک به نود نشریه که معمولا ناشر و سر دبیر آن ، نویسنده مطالب هم بود ، در ایران پا گرفت که بیشترشان نیز دارای معیارهای معتبر ادبی بودند . روزنامه نگاری این دوره با حضور چهره هایی مؤثر، نظم و نثر فارسی را به حیطه زندگی روزمره کشاند ، نثر تازه ای که در روزنامه بکار گرفته می شد و می توان بر آن اطلاق ((پدر زبان قصه نویسی نو )) داشت با آثار نویسندگانی چون عبدالرحیم طالبوف تبریزی ، حاج زین العابدین مراغه ای ، میرزا حبیب اصفهانی و علی اکبر دهخدا پدیدار می گردد . این نثر - برخلاف گذشته که هرکس به هر طبقه ای تعلق داشت با زبانی صحبت می کرد که نویسنده بکار می برد- بسیار ساده و در بیان مفاهیم زبان هر شخص با لحن ویژه خود او عرضه می گشت . روزنامه نگاری در سال های نخستین پس از کودتای سال 1299 شمسی آخرین تلاش های خود را برای حفظ آزادی و استقلال انجام داد . با این حال نتوانست در برابر رخنه ی ریاکاری و نیروی پول خارجی ایستادگی کند . ورود روزنامه نگار جوان ، سید ضیاء الدین طباطبایی به عرصه سیاست و وقایعی که به دنبال آن آمد ، ایران گرفتار ایامی سیاه شد و ادبیات در دوره فترت قرار گرفت . پس از شهریور 1320 شمسی با فروپاشی سانسور و احیای آزادی مطبوعات نشریات جدید در صحنه ظاهر شدند و نقش خود را در ترویج و گسترش ادبیات باز یافتند . روزنامه نگاری تا آزادی های ایجاد شده در دوران انقلاب اسلامی روزگاری را سپری کرد که سایه نظارت باصطلاح قانونی بر آن سنگینی می کرد . پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز تحولات حادث شده در روزنامه نگاری موج دیگری از رشد و شکوفایی ادبی را به همراه خود آورد . این روند ترویجی تا حدّی ادامه یافته است که هنر از جایگاه ویژه ای برخوردار شده و شاهد حضور نشریات تخصصی در موضوعات هنرهای مختلف هستیم. بی شک نقشی که جراید در گسترش و ترویج هنر در دوران معاصر داشته اند نقشی انکار ناپذیر بوده و هست .

در شماره آتی این مجموعه نوشتارها ، موضوع را به خوشنویسی معاصر می کشانیم .

 پژمان ضیائیان

 منتشر شده در روزنامه خبر جنوب 1393.10.4

بازگشت