خوانندگان ارجمند این سلسله مقالات در جریان هستند که مجموعه مطالب با نگارش مقدماتی در خصوص تاریخچه هنر معاصر جهان آغاز شد و سپس از طریق مباحث مرتبط با رویدادهای هنر معاصر ایران پی گرفته شد . در این مسیر به نقش کمال الملک و مدرسه هنرهای مستظرفه اشاراتی گردید و آنگاه به موضوعات اصلی پرداخته شد . در حوزه ادبیات و در سرفصلهای شعر ، نثر ، قصه ، ترجمه و نمایشنامه نویسی نکاتی ذکر گردید و پس از آن به روزنامه نگاری معاصر ایران به طور گذرا نگاهی افکنده شد . در نوشتاری که اینک مورد ملاحظه و مطالعه قرار خواهد گرفت به هنر خوشنویسی و خط پرداخته خواهد شد .
خوشنویسی
در طول دوره رنسانس با رواج و رونق گرفتن انواع هنر ها ، هنر خوشنویسی نیز مورد استقبال قرار گرفته و رواج پیدا می کند . خوشنویسی یک هنر همگانی است که مرزهای آن محدود به منطقه خاصی از جمله اروپا و امریکا نیست . نه تنها در کشور ایران که این هنر قدمتی چند هزار ساله دارد ، بلکه در حدود 1500 سال قبل از میلاد ، چینی ها نیز تکنیک نوشتاری پیچیده ای را توسعه دادند که بیش از هزار حرکت در آن وجود دارد و امروزه نیز خوشنویسی از دیدگاه چینی ها از معتبر ترین هنر ها به شمار می رود . اعراب نیز به واسطه تاریخچه ، خطاطی شان مشهور است . خوشنویسی در ایام گذشته و دنیای سنتی ، پیوسته با نوعی تحول آرام و نو آوری در قالب رعایت قواعد همراه بوده است . در این جهان سنتی - به دلیل عدم نیاز مستمر و روزمره عامه مردم به خط و فقدان نیازهای تجاری ، انتشاراتی و تبلیغاتی - اهداف خوشنویسی ترکیبی از زیبایی بصری ، آسانی ، سرعت و سهولت نگارش و خوانایی بوده است تا در نهایت بتواند روند مراسلات و مکاتبات و امور دیوانی و تا حدودی انتقال دانش و اطلاعات را سرعت بخشد . از طرف دیگر انگیزه های کارکردی عاملی مهم در تحولات خط محسوب می شود ، گرچه زیبایی بصری مورد نظر خطاطان ، قرار گرفته اما امروزه صنعت چاپ و متحدالشکلی مکاتبات ، این بعد عملکردی خطاطی را به حداقل رسانده و در کنار آن جنبه های دیگر خطاطی اهمیت یافته است . در این برهه به دلیل نیازهای جدید جامعه ای که گام های نخست را برای حرکت به سوی مدرن شدن طی می کرد ، خوشنویسی هم به سمت هنرهای کاربردی رفت و با این تحولات همراه شد. در قرن اخیر خوشنویسی ایرانی با از دست دادن مصرف اصلی آن یعنی کتابت و مواجهه با نیازهای جامعه مدرن روند تازه ای را دنبال کرد . تحولات فرهنگی – هنری و سیاسی – اجتماعی و فناوری در ایران در دوره های قاجار و پهلوی زمینه ساز نوآوری متفاوتی در خط گردید . در دوره قاجار با ظهور روزنامه ها و نشریات ، مصرف اصلی خوشنویسی یعنی کتابت و تکثیر آثار مکتوب به تدریج از بین رفت از این رو جنبه های خلاقه و روش های شخصی و شیوه گرایانه مانند سیاه مشق در خط نمود بیشتری پیدا کرد ، در دوره پهلوی با پدید آمدن نیازهای جدید برای جامعه همچون تجارت ، تبلیغات و فناوری و همچنین مواجهه با هنر جهانی ، خوشنویسی نیز می بایست خود را با این تحولات هماهنگ می کرد.
میرزا محمدرضا کلهر به جهت خوشنویسی برای چاپ سنگی ، شیوه ای پدید آورد که حروف آن چاق و کشیده ها کوتاه بود . پس از او عماد الکتاب سیفی قزوینی این شیوه را رواج داد که تا همین چند دهه اخیر شیوه رایج و مطلوب خوشنویسان معاصر قلمداد می شد. در دوران معاصر همراه با همه شاخه های هنری که دستخوش تحولاتی قابل توجه شدند ، در هنر خوشنویسی نیز شاهد تغییراتی بوده ایم و هم اکنون نیز شاهد نوآوری ها و ابداعاتی چه در ترکیب با سایر هنر ها و چه در ابداع خط های جدید هستیم . به عنوان مثال می توان از (( نقاشیخط )) یاد کرد که از دهه چهل خورشیدی رفته رفته باب شد . تلاشهای محمد احصایی به عنوان بنیانگذار این سبک و نصراله افجه ای { از پس تجربیات نقاشان مکتب سقاخانه مانند فرامرز پیلارام و حسین زنده رودی} و در سالهای بعد از انقلاب اسلامی جلیل رسولی در شکل گیری و پیشرفت این هنر بسیار مؤثر بوده اند .
ظهور پدیده چاپ که روزی موجب از رونق افتادن کار کتابت شده بود به تکثیر با کیفیت آثار اساتید و هموار کردن پویائی خوشنویسی سنتی انجامید و نیازهای جدید تجاری و تبلیغی ، راه خوشنویسی را به عرصه گرافیک مدرن گشود. به این ترتیب خوشنویسی از کنج مجموعه های خصوصی به گستره جامعه راه یافت . در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی که نیازهای تبلیغی به ویژه در بخش فرهنگی رشدی ناگهانی پیدا کرد ، یکباره انبوهی از جوانان به سمت آموزش خوشنویسی روی آوردند و دوباره خوشنویسی جریان اصلی هنرهای بصری شد . اکنون پس از تب و تاب اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، خوشنویسی ایرانی دوران بلوغ و بالندگی خود را طی می کند . به گونه ای که در سالهای اخیر شاهد خلقِ گونه های جدیدی از خط با نام های معلی ، کرشمه و سفیر بوده ایم . در دوران معاصر خوشنویسان توانمندی به گسترش وا حیای هنر خط نستعلیق و شکسته نستعلیق همت گمارده اند که سرآمد آنان اساتید ؛ سید حسن و سید حسین میرخانی ، علی اکبر کاوه ، ابراهیم بوذری ، حسین زرین خط ، غلامحسین امیر خانی ، اباصلت صادقی ، عباس اخوین ، کیخسرو خروش ، محمد احصایی ، فتحعلی واشقانی ، یدا.. کابلی ، رضا مشعشعی و ... هستند .
با توجه به اینکه انجمن خوشنویسان ایران به عنوان نقطه عطف و اصلی ترین پایگاه این هنر، نقشی بی بدیلی در تحولات خوشنویسی و معاصر ایران داشته است ، اشاره ای به شکل گیری آن ضروری می نماید .
انجمن خوشنویسان که در ابتدا با نام کلاسهای آزاد خوشنویسی در سال 1329به کوشش استادان سید حسین میرخانی ، علی اکبر کاوه ، ابراهیم بوذری ، سید حسن میرخانی به اهتمام دکتر مهدی بیانی محقق و استاد دانشگاه با همکاری وزارت فرهنگ و هنر وقت تأسیس و راه اندازی شد ، در سال 1346 بنیاد نامه رسمی خود را با نام انجمن خوشنویسان ایران اخذ و فعالیت های تأثیر گذار خود را پی گرفت . انجمن به تدریج در آغاز دهه سوم حیات خود پس از پیروزی انقلاب اسلامی دوره رونق و گسترش را تجربه کرد و در مواجهه با رویکرد وسیع و پر شور اقشار مختلف جامعه بویژه جوانان و نوجوانان رشد چشمگیری داشت. انجمن خوشنویسان ایران شعبه های متعددی در اغلب شهرهای بزرگ و کوچک ایران و برخی کشورها دارد .
این نکته نیز قابل ذکر است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شورای عالی فرهنگ کشور، شهر قزوین را به دلیل پرورش بزرگان خوشنویسی ایران ، از جمله میر عماد حسنی/ میرزا محمد حسین عماد الکتاب / محمد علی خیارجی/ عبدالمجید طالقانی / ملک محمد قزوینی به عنوان (( پایتخت خوشنویسی ایران )) لقب داده و به غیر از موزه دائمی خوشنویسی ایران که در محل کاخ چهل ستون قزوین برقرار است ، هر ساله رویدادهای بزرگ خوشنویسی را در این شهر برگزار می کند. با یاد کرد از خوشنویس صاحب سبک و بنیانگذار انجمن خوشنویسان شیراز مرحوم استاد حمید دیرین ، در شماره آینده این مجموعه نوشته ها به هنر نقاشی و مجسمه سازی خواهم پرداخت .
پژمان ضیائیان
منتشر شده در روزنامه خبر جنوب 1393.10.17
