خوانندگان پیگیر این مجموعه مقالات آگاهند که موضوع مورد بحث به این جا رسید که کشور ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو دارای بیست و دو اثر به ثبت رسیده است و حسب برقراری که گذاشته شد در هر شماره از این نوشتار به یکی از آثار جهانی ایران پرداخته خواهد شد .

در دو شماره اخیر ابتدا ، نیایشگاه چغازنبیل و سپس تخت جمشید معرفی شد و در این شماره به میدان نقش جهان اصفهان ، یکی دیگر از بناهای ثبت شده در فهرست جهانی خواهیم پرداخت . اما به روال انتخاب شده ، نخست از بیست و دو اثر ایرانی که آثار ثبت شده در فهرست جهانی هستند نام می بریم . 1- تخت جمشید 2- میدان نقش جهان 3- تخت سلیمان آذربایجان 4- چشم انداز تاریخی بم 5- پاسارگاد فارس 6- گنبد سلطانیه زنجان 7- بیستون کرمانشاه 8- کلیسای ارامنه آذربایجان 9- سازه های آبی شوشتر 10- بازار تبریز 11-بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی 12-باغهای ایرانی 13 –گنبد قابوس گلستان 14-مسجد جامع اصفهان 15- کاخ گلستان تهران 16-شهر سوخته سیستان و بلوچستان 17-محوطه تاریخی شوش 18- منظر فرهنگی میمند کرمان 19- قنات ایرانی 20-کویر لوت 21-شهر تاریخی یزد 22-معبد زیگورات شوش

*میدان نقش جهان*

نقش جهان نام میدانی در شهر اصفهان است که به عنوان یک مجموعه عالی هنری و معماری شناخته می شود که در زمان ساخته شدن نه در ایران و نه حتی در جهان نظیر آن به وجود نیامده بود . این پدیده بی نظیر حاصل خلاقیت و دانش معماران مجرب ایران است که تاریخ معماری جهان بدیل آنان را کمتر به خود دیده است . نام دو معمار اصلی این بنای باشکوه استاد علی اکبر اصفهانی و استاد محمدرضا اصفهانی است که دوران صفویه به وجود آنها افتخار می کرد . این اساتید عالیقدر میدان نقش جهان و آثار نفیس تاریخی اطراف آن مانند مسجد شاه (امام) عمارت عالی قاپو ، مسجد شیخ لطف الله و بازارشاهی را طراحی کردند و در اتمام آنها کوشش کردند .

در مبحث معرفی آثار ایرانی ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو هستیم که ازمعبد زیگورات به تخت جمشید رسیده و بعد از آن درباره میدان نقش جهان اصفهان مطالبی را به نگارش آوردم. قرار بر این بود که در ابتدای هر یادداشت ، فهرست آثار جهانی ایران را به تکرار آورده وآنگاه به موضوع اصلی پرداخته شود . پس نام آثار جهانی ایران را با هم می خوانیم ؛ 1- تخت جمشید 2- میدان نقش جهان 3- تخت سلیمان آذربایجان 4- چشم انداز تاریخی بم 5- پاسارگاد فارس 6- گنبد سلطانیه زنجان 7- بیستون کرمانشاه 8- کلیسای ارامنه آذربایجان 9- سازه های آبی شوشتر 10- بازار تبریز 11- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی 12- باغهای ایرانی 13- گنبد قابوس گلستان 14- مسجد جامع اصفهان 15- کاخ گلستان تهران 16- شهر سوخته سیستان و بلوچستان 17- محوطه تاریخی شوش 18- منظر فرهنگی میمند کرمان 19- قنات ایرانی 20- کویر لوت 21- شهر تاریخی یزد 22- معبد زیگورات شوش.

*گنبد سلطانیه*

در شهر سلطانیه از استان زنجان، گنبدی برافراشته است که یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است . این گنبد در حد فاصل سالهای 704 تا 712 هجری قمری به دستور [اولجایتو] پادشاه مغول که به سلطان محمد خدابنده مشهور شده ، تحت تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شده است . گنبد سلطانیه دارای عظمت و معماری پیچیده ای است که در نوع خود منحصر به فرد است . گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع بعد از کلیسای [سانتاماریا] در ایتالیا و مسجد [ایا صوفیه] در ترکیه ، سومین گنبد بزرگ جهان است . این بنا که در سطحی هشت ضلعی ساخته شده ، طول هر ضلع آن هفده متر است . ساختمان هشت در ، هشت مناره و دارای سه بخش به نام های گنبد خانه ، تربت خانه و سرداب است .

شهر سلطانیه زمانی پایتخت ایران و محل سکونت پادشاهان بوده و محل دفن و آرامگاه سلطان محمد خدابنده نیز در فضای گنبد سلطانیه قرار دارد . گنبد سلطانیه که در مسیر راه تهران به زنجان در دشت فراخ سلطانیه دیده می شود و از دور به رنگ نیلگون است دارای گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی نظیرترین گنبدهای یک پوشش دنیا به شمار می آید .

گنبد سلطانیه از نظر حجم ، سبک معماری ، رابطه فضاها ، تاسیسات موجود در اجرای مختلف و مقاومت بنا و زیبایی شناسی و تزیینات ، نمونه ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می آید . در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه ها به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق شناسان و باستان شناسان نیز اهمیت فوق العاده آن را مورد تاکید قرار داده اند .

گنبد سلطانیه با ارتفاعی حدود پنجاه متر و قطر دهانه ای حدود 25 متر ، بزرگترین گنبد تاریخی ایران و بزرگترین گنبد آجری جهان است . بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی های فیروزه ای و لاجوردی به شیوه معرق کاری تزیین شده است.

این گنبد نخستین گنبد دوجداره در جهان است که نمی توان نمونه ای قدیمی تر از آن در جهان یافت . ضخامت گنبد 160 سانتیمتر و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتیمتر است . سیستم دوجداره بودن گنبد وابسته به ایستایی بناست که به لحاظ بالا رفتن مقاومت آن را در مقابل زلزله آسیب ناپذیر کرده است . اشاره شد که مجموعه سه بخش به نام های گنبد خانه ، تربت خانه و سرداب دارد . گرچه در قسمت جنوبی گنبد ، آثار ساختمان مسجدی که محراب آن دارای حاشیه گچبری است ، دیده می شود و به نظر می رسد علاوه بر مجموعه اصلی بنای قابل توجه و شکیلی نیز در جنب گنبد وجود داشته است.

گنبد خانه هشت جزر دارد که وزن 1600 تنی گنبد را به شالوده ها منتقل می کنند . این گنبد در حدود هفتصد سالی که از ساخت آن می گذرد تنها دو تا هشت سانتیمتر دارای نشست شده است و این در حالی است که ضخامت پی بنا فقط نیم متر است . در زوایای اضلاع هشت ضلعی در طبقه سوم گنبدخانه(پشت بام) ، هشت مناره تعبیه شده است . وجود این مناره ها یکی از دلایلی است که نیروهای رانشی گنبد را خنثی کرده و آنها را به جرز و پی گنبد منتقل می کنند . گنبد سلطانیه یکصد و ده پله و ساختمانی سه طبقه دارد ، ایوان های طبقه اول به سمت داخل و ایوان های طبقات دوم و سوم به سمت بیرون است .

دومین فضای گنبد ، آرامگاه [اولجایتو] تربت خانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع حدود هفده متر و عرض حدود هفت متر و ارتفاع شانزده متر ، محرابی در بخش جنوبی خود دارد و به این دلیل تربت خانه نام دارد که گفته می شود خطوط ثلث و کوفی روی دیوار محراب با استفاده از تربت کربلا ، سوره الملک نوشته شده است.

سرداب سومین فضای گنبد سلطانیه است که در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه ساخته شده است و از همان سمت نیز در ورودی دارد . برخی معتقدند که سرداب پیش از گنبد ساخته شده است ، زیرا سلاطین ایلخانی به پیروی از اعتقادات و آیین ایل و تبار خویش ، اجساد مردگان را در گورهای سردابه ای در زیرزمین قرار می دادند و به تناسب جایگاه اجتماعی فرد ، اسباب و زیورآلات در کنار جسد دفن می کردند . هرچند طی کاوش های به عمل آمده ، هیچگونه شواهدی دال بر وجود قبر در سردابه به دست نیامده اما بنابر اظهار مورخین و برخی محققین ، سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است . گنبد سلطانیه از نظر تزیینات بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچبری ، کاشی کاری ، کتیبه نویسی ، تزیینات رنگ و نقاشی ، تزیینات سنگی و چوبی در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است ، به ویژه گچبری در سقف ایوان های طبقه دوم بنا از زیباترین نمونه های گچبری در بناهای اسلامی است . در این بنا برای نخستین بار در تاریخ معماری اسلامی در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی کاری استفاده شده است . نقل هایی نیز به عنوان ساعت آفتابی از این بنا می شود و نوری که از سوراخ اصلی گنبد می تابد ، نشان دهنده ظهر ، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد ، نشان دهنده ساعت و نور پنجره های کوچک را نشان دهنده حدود دقیقه می دانند.

دومین فضای گنبد ، آرامگاه [اولجایتو] تربت خانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع حدود هفده متر و عرض حدود هفت متر و ارتفاع شانزده متر ، محرابی در بخش جنوبی خود دارد و به این دلیل تربت خانه نام دارد که گفته می شود خطوط ثلث و کوفی روی دیوار محراب با استفاده از تربت کربلا ، سوره الملک نوشته شده است.

مرمت کاشی کاری گنبد سلطانیه پس از سالها بالاخره در آبان ماه 1387 به پایان می رسد . گنبد سلطانیه در سال 1310 در زمره آثار ملی ایران شناخته شد و در 24 تیرماه سال 1384 نیز به عنوان اثرماندگار در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید . آنچه در نگارش آمد گزیده ای از مطالب کتب مرتبط و اطلاعات فضای مجازی بود که در معرفی این اثر شکوهمند و کم نظیر بود . انشاءالله در شماره بعدی این مقالات ، اثر دیگری از حضور ایران در فهرست جهانی یونسکو معرفی خواهد شد.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در تاریخ 1397.9.3 در روزنامه خبر جنوب

بازگشت