کشور کانادا در ششم جولای سال 2008 میزبان نشست کمیته میراث جهانی یونسکو بود تا با رسیدگی به پرونده هایی که کشورها برای ثبت آثار میراثی خود ارائه کرده بودند ، بحث و تبادل نظر کرده و نسبت به هر یک از پرونده ها رای خود را صادر کند .

از کشور ما پرونده چند کلیسای واقع در استان های آذربایجان شرقی و غربی تکمیل و در این نشست مورد داوری یونسکو قرار می گرفت . پیش از این درباره چگونگی تشکیل پرونده و مدارک و مستندات مورد لزوم برای ارائه به کمیسیون داوری مطالبی به نگارش آورده بودم . خروجی و تصمیم جلسه ششم جولای کمیته میراث فرهنگی را پذیرش و موافقت با پرونده ایران بود و بر اساس آن مجموعه کلیساهای استان های آذربایجان شرقی و غربی به عنوان نهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت .

* مجموعه کلیساهای آذربایجان *

[استان های آذربایجان شرقی و غربی]

به دلیل حضور بخش قابل توجهی از پیروان آیین مسیح علیه السلام در شمال غربی ایران و همجواری با مردمانی که از گذشته دور در آنجا ساکن بودند ، شاهد ابنیه هایی در آن منطقه هستیم که برای ارامنه بسیار مهم و ارزشمند هستند . کلیساهای آذربایجان نمونه های برجسته ای از معماری و تزیینات سنتی ارامنه می باشند که ارزش و اعتبار جهانی دارند . آنها آثاری هستند طی قرون هفت الی چهارده ایجاد شده و علی رغم آنکه چندین بار به دلیل بلایای طبیعی و تخریب های انسانی مورد آسیب قرار گرفته اند ، بازسازی و مرمت شده و در مقابل تبادلات عقیدتی و فرهنگی منطقه به ویژه بیزانس ، ارتودوکس و فارسی از خود مقاومت نشان داده اند .

آنچه به عنوان مجموعه کلیساهای آذربایجان معروف است شامل کلیساهای : قره کلیسا ، کلیسای استفانوس مقدس ، کلیسای مریم مقدس، کلیسای چوپان است که در ادامه مطلب ، شرحی از آنان خواهد آمد .

کلیسای قره کلیسا : سیاه کلیسا ، قره کلیسا ، کلیسای تادئوس مقدس ، کلیساس طاطاووس ، نام های مختلف کلیسایی است تاریخی که در استان آذربایجان غربی ودر بیست کیلومتری شمال شرقی چالدران و در کنار روستایی به همین نام قرار گرفته است . به گفته بسیاری از صاحب نظران این کلیسا جالب ترین و قابل توجه ترین بنای مسیحی در ایران است و سالانه در تاریخ اول جولای شمار قابل توجهی از مسیحیان جهان برای بزرگداشت سالگرد شهادت سنت تادئوس در این کلیسا گرد هم می آیند . [تادئوس] یکی از حواریون عیسی مسیح(ع) و از بنیانگذاران کلیسای ارمنی است که در سال 66 میلادی به خاطر بشارت مسیحیت به قتل رسید . مقبره او در قره کلیسا قرار دارد و به صورت یکی از زیارتگاه های مهم ارامنه از آن یاد می شود . قره کلیسا ویژگی های منحصر به فردی دارد . تکنیک و حجم پردازی در بنای قره کلیسا در نوبه خود کم نظیرترین پرداخت های هنرهای تجسمی است . وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن نشان دهنده آن است که این بنا حکم قلعه نیز داشته است . به نظر می رسد از کلیسای اصلی چیز قابل توجهی باقی نمانده است . این بنا به طور گسترده در قرن سیزده بازسازی شده ، اما بخش هایی از اطراف محراب ممکن است به قرن دهم تعلق داشته باشد . بیشتر قسمت های این بنا متعلق به قرن هفده است و قدیمی ترین بخش آن از سنگ سیاه و سفید ساخته شده است . مقبره دختر پادشاه ساندوک که به سبب عقیده اش به مسیحیت به شهادت رسید بر بالای تپه ای در مجاورت قره کلیسا قرار دارد.

کلیسای استفانوس مقدس : این کلیسا دومین کلیسای مهم ارامنه ایران بعد از قره کلیساست . این بنا در هفده کیلومتری شهر جلفا در آذربایجان شرقی و در فاصله سه کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام [قزل وانک] واقع شده است . کلیسای استفانوس مقدس در سده نهم میلادی ساخته شده و به دلیل آسیب دیدگی از وقوع زلزله، در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است .

این کلیسا در قلب کوه و در میان طبیعت سرسبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان واقع شده است . گرچه این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و ادیان است اما به شاخه مسیحیان گریگوری که بیشتر ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد . در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گرد می آیند تا ضمن زیارت، مناسک و مراسم خاص خود را برگزار نمایند . استفانوس برگرفته از نام استپانوس شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد . درباره تاریخ بنای کلیسا اظهارات گوناگونی ابراز شده است . این در حالی است که شیوه معماری بنا ، مصالح ساختمانی و تزیینات مفصل و زیبای آن موید این مطلب است که کلیسا در بین قرن دهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده و تلفیقی از چند شیوه معماری است که کم کم با ساخت چند بنای شگرف به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت . بر روی دیواره های خارجی کلیسا ، نقش برجسته های زیبایی قرار دارد که از جمله آنها می توان به سنگسار شدن استپانوس مقدس ، مطلوب شدن حضرت مسیح (ع) عروج حضرت مسیح(ع) اشاره کرد . این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی با نام های نمازخانه ، اجاق دانیال و برج ناقوس است .

کلیسای مریم مقدس : به کلیسای زور زور نیز معروف است و در شهرستان ماکو از استان آذربایجان غربی و در دوازده کیلومتری شمال غرب قره کلیسا واقع است . بنای اولیه آن در دره و بستر رودخانه قره سو قرار داشت اما به علت اینکه پس از آبگیری سد [بارون] ممکن بود در عمق دریاچه و پشت سد قرار گیرد سازمان میراث فرهنگی با همکاری شورای خلیفه گری آرامنه ، کلیسا با همان شکل به ارتفاعات کنار دریاچه منتقل و بازسازی شد . نام کلیسا برگرفته از نام [هوانس زور زورنسی] روحانی برجسته ، معلم ، فیلسوف ، نویسنده و مترجم بود که مسئولیت مرکز علمی مذهبی زور زور را عهده دار بود و توانسته بود طی سالها فعالیت ، مرکز علمی را به یک مرکز مهم آموزشی تبدیل کند . در سال 38 میلادی بعد از فوت وی این مرکز فعالیت علمی پیشین را نداشت و کم کم به یک مرکز مذهبی تبدیل شد و تا اوایل قرن هفده میلادی و در اوج جنگ های ایران و عثمانی به فعالیت خود ادامه داد . مصالح به کار رفته در ساختمان سنگ خوش تراش و ملاط است و پس از جابه جایی با سنگ های جدید مرمت شده است .

کلیسای چوپان : این کلیسای کوچک در غرب شهر مرزی جلفا ، در ساحل رود ارس و در استان آذربایجان غربی واقع شده است و در مسیر جاده جلفا – سد ارس در میان کوه های رسوبی سرخ رنگ به گونه ای قرار گرفته که جزء لاینفک طبیعت آنجا درآمده است . بنا در سال 1518 میلادی ساخته شده و چنانچه از نامش قابل استنباط است شاید این کلیسا برای چوپانانی که مشغول چرای حیوانات در مراتع آنجا بودند طراحی شده باشد تا مجبور نشوند برای انجام فرایض خود به روستاهای دره باز گردند .

مصالح به کار رفته در کلیسا سنگ و ملاط است و دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده است . بنا فاقد هر گونه حجاری است . در محوطه اطراف کلیسا سنگ صلیب هایی بوده که جهت حفظ آنها ، تعدادی به تبریز منتقل گردیده است . داخل کلیسا کوچک است و بیش از ده نفر در آن جای نمی گیرند .

مجموعه کلیساهای استان آذربایجان شرقی و غربی آنچنان که در سطور نخست ذکر شد در سال 2008 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در تاریخ 1397.11.17 در روزنامه خبر جنوب

بازگشت