در شماره پیشین این مجموعه مقالات، بحث درباره ثبت ( باغ های ایرانی ) در فهرست جهانی یونسکو شد.

باغ های ایرانی مورد اشاره در فهرست جهانی به 9 باغ خاص اطلاق می شود که شامل باغ پاسارگاد در مادر سلیمان، باغ شازده در ماهان، باغ اکبریه در بیرجند، باغ دولت آباد در یزد، باغ عباس آباد در بهشهر، باغ فین در کاشان، باغ چهل ستون در اصفهان، باغ ارم در شیراز، باغ پهلوان پور در یزد است. درباره باغ پاسارگاد به عنوان شاخصه باغ های ایرانی و نخستین نمونه پدیدار شده مطالبی بیان شد. در این مقال به ارائه اطلاعاتی درباره دیگر باغ ها می پردازم.

«باغ اکبریه»

باغ اکبریه از آثار جهانی ایران است که در شهر بیرجند قرار گرفته و جلوه های زیبایی را در خود جای داده است. قدمت این باغ به دوران قاجار می رسد و وسعتی حدود 45000 مترمربع دارد. شروع احداث باغ اکبریه را به اواخر دوران زندیه و اوایل دوره قاجار نسبت می دهند. در اواخر دوره زندیه، استفاده از ارگ بهارستان به عنوان اولین ارگ حکومتی بیرجند به دو دلیل به مزاج حاکمان خوش نیامد، یکی آنکه با گسترش شهر بیرجند حراست و حفاظت از مجموعه ارگ سخت تر از گذشته بود. دوم آنکه روابط و مراودات ساکنین ارگ در منظر عموم قرار می گرفت. همین دلایل باعث شد علی اکبرخان خزیمه که حاکمیت منطقه بیرجند، جنوب خراسان و سیستان بر عهده وی بود، دستور احداث بنایی فاخر را در مجاورت قنات و کوه باقران بدهد. آنچه در نهایت در باغ اکبریه ساخته شد بنایی دو طبقه بود که امروزه هم وجود دارد. این باغ تا مدتها به عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دولتی مورد استفاده قرار می گرفت. از اوایل دوره پهلوی تا پایان آن هیچ بنایی در مجموعه ایجاد نمی شود؛ دخالت های ساختاری این دوران صرفاً شامل تغییراتی اندک در فضاهای معماری مانند افزودن حمام یا تجهیز شدن مجموعه به امکانات برق و آب شهری و تلفن است. اسدالله علم که وزیر دربار شاه بود بعد از درگذشت پدرش، ابراهیم خان شوکت الملک، این باغ را به عنوان محلی برای سکونت در برخی از ایام سال در نظر گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی این باغ وقف آستان قدس رضوی شد. آستان قدس تحت تأثیر سال های اول انقلاب توجهی به این مجموعه نداشت حتی در ماه های ابتدائی انقلاب این مجموعه به عنوان نمادی از حکومت پهلوی به تصرف مردم درآمد و بعد در اختیار ژاندارمری قرار گرفت که به علت نداشتن تناسب کاربرد با ماهیت بنا، صدمات بسیاری به مجموعه وارد شد. در اواخر سال 1368 مجموعه در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و مرمت هایی در آن صورت پذیرفت. از سال 1375 به بعد نیز باغ به عنوان یک اثر تاریخی مورد توجه واقع شد و در نهایت به ثبت ملّی و جهانی رسید. باغ اکبریه با مساحت حدود چهار و نیم هکتار در بستر کوهستانی قرار دارد. فرم معماری این باغ ایرانی است و الهاماتی از معماری روسی نیز در آن دیده می شود که تلفیق آن با معماری اسلامی سبک معماری نوینی را به نمایش گذاشته است. همانند سایر باغ های ایرانی، باغ اکبریه نیز تک محوری و دارای یک محور اصلی است. وجود محور فرعی عمود بر محور اصلی و وجود ساختمانی در تقاطع دو محور عمود بر هم، دیگر ویژگی معماری باغ ایرانی در اکبریه را نشان می دهد. این الگو در تمامی باغ های ایران استفاده شده و بر اساس الگوی چهار باغ از دوران هخامنشی به جا مانده است. نظام هندسی در تقسیمات باغچه ها، قرار گرفتن دو ردیف درختان کاج به همراه درختچه های شمشاد حوض های آب و گلکاری های فضاهای باغچه ها از ویژگیهای باغ های ایرانی در اکبریه نیز مشاهده می شود. باغ اکبریه بناهای متعددی را در خود جای داده است، عمارت حشمت الملک، عمارت مرکزی و ساختمانهای جانبی آن، فضاهای خدماتی، بخش های اداری، ارگ خواب از جمله بناهای موجود در باغ اکبریه است. این باغ جزء مجموعه فهرست باغ های ایرانی در سال 2011 به جمع آثار جهانی یونسکو پیوست.

«باغ پهلوان پور»

یکی از آثار برجای مانده از اواخر دوران قاجاریه باغ پهلوان پور است. باغ در اصل متعلق به شخصی به نام «حسن ملارضا» بوده که بعد از او در اختیار دامادش علی پهلوان پور که یکی از تاجران یزدی است قرار می گیرد و بدین سبب این باغ پهلوان پور نام گرفته است. جوی آب اصلی این باغ از قنات (حسن آباد) سرچشمه می گیرد و در مسیری که تا باغ پهلوان پور دارد، از هیچ باغ دیگری عبور نمی کند، علاوه بر آب این قنات، قنات های دیگری همچون (شاه حسینی) و (مزویر آباد) در آبیاری این باغ نقش دارند. درختان کهنسال و استوار در اطراف جوهای آب به همراه درختان میوه کاشته شده در این باغ خودنمایی می کنند که بیشتر آنها درختهای بادام، خرمالو و انار هستند. زیباترین بنای موجود در این باغ، کوشک یا شربت خانه است که در زمان قاجاریه ساخته شده و آب قنات حسن آباد از وسط این کوشک نیز عبور می کند. باغ پهلوان پور که یک نمونه زیبا از باغ های ایرانی است در مهر ماه سال 1381 در فهرست آثار ملی ایران و سال 2011 در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز ثبت شد تا بر اهمیت آن بیش از پیش تاکید شود. این باغ در سالهای اخیر به هتل تبدیل و اقامتگاهی چشم نواز برای علاقه مندان شده است.

«باغ عباس آباد»

مجموعه جهانی عباس آباد از آثار تاریخی استان مازندران است. این مجموعه باغ در 9 کیلومتری شهرستان بهشهر و در دامنه کوه البرز و در میان جنگل های انبوه قرار گرفته است و از جمله مهمترین و بزرگترین باغ های ایرانی است. در این مجموعه، سد عباس آباد، مخزن و دریاچه سد، گل باغ، کاخ، حمام، آسیاب آبی و دو برج آجری قرار دارند. این مجموعه به دستور شاه عباس اول صفوی در محله ای که قبلاً (خرگوران) نام داشت ساخته شده است ودر حال حاضر مهم ترین باغ غیر کویری ایران محسوب می شود. وسعت باغ نزدیک به پانصد هکتار است. دریاچه عباس آباد با وسعتی بالغ بر 10 هکتار عمارتی به بلندای 18 متر در مرکز خود دارد که در زمان آبگیری دریاچه، به زیر آب می رود و فقط سقف آن دیده می شود. این امکان وجود دارد که بنای مورد اشاره نخست جهت مقاوم سازی سد احداث گردیده باشد، سپس با توجه به آبگیری سد به آن کاربری تفریحی داده باشند.

بخش دیگری از معرفی باغ های ایرانی را خواندید در شماره بعد به ارائه اطلاعاتی درباره چند باغ دیگر خواهم پرداخت.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در تاریخ 1398.03.28 در روزنامه خبر جنوب

بازگشت