موضوع مورد اشاره مان معرفی یکی دیگر از آثار جهانی درایران است.
خوانندگان پیگیر این مجموعه مقالات به خاطر دارند که در نگارش قبلی با قنات های قصبه گناباد، مون اردستان، وزوان اصفهان، مزدآباد میمه آشنا شدید . در ادامه آشنائی مجملی با دیگر قنات های فهرست جهانی خواهید یافت.

«قنات زارچ یزد»

این قنات در بخش مرکزی شهرستان یزد قرار دارد و تعدادی ازحلقه چاه های آن از مسجد جامع یزد عبور کرده است. این موضوع می تواند اشاره باشد به اینکه ، ساخت قنات از دوران پیش از اسلام در این ناحیه وجود داشته و بعدها مسجد جامع یزد را در حریم این قنات ساخته اند تا آب چاه های آن ، مورد استفاده در مسجد و وضوخانه نمازگزاران باشد. قنات بیش از هشتاد کیلومتری زارچ طولانی ترین قنات ایران است و دارای 2115 چاه است.

«قنات بلده فردوس»

قنات بلده یک مجموعه قنات باستانی مربوط به دوره ساسانی است که اراضی کشاورزی اطراف فردوس را سیراب می کند. این قنات 27 رشته دارد که تا چندی پیش تنها 16 رشته آن فعال بود. در یک داستان تاریخی می گویند شاه عباس صفوی که در سفری با پای پیاده از اصفهان عازم مشهد مقدس بود به شهر فردوس کنونی رسید. والی شهر از او خواست تا آب این قنات را وقف علما، سادات و فقها و کند و او نیز چنین کرد.

«قنات گوهر ریز جوپار کرمان »

این قنات یکی از فعال ترین قنات های جوپار کرمان است که در دوره صفویه حفر شده و که در شمار یازده قنات ثبت شده جهانی است. این قنات پرآب، از گسل آب خود را تامین می کند و طول آن بیش از سه هزار متر است و دارای 129 حلقه چاه و شش رشته اصلی است و قسمت بزرگی از باغات منطقه را آبیاری می کند. این قنات زیستگاه (ماهی سفید کور) است. آنتونی اسمیت، جهانگرد و قنات شناس شهیر انگلیسی که برای یافتن نوعی ماهی به ایران آمده بود ، به قنات جوپار سر زد و در آنجا توانست پس از تلاش های بی وقفه خود ماهی سفید کور را بیابد و آن را به نام خود ثبت کرده و کتاب مشهور خود به نام (ماهی سفید کور) را بنویسد. این کتاب علمی تاکنون به چندین زبان ترجمه شده است . این جهانگرد در سن هشتاد سالگی مجدداً به ایران آمده و به قنات جوپار سر می زند و پس از رسیدن به این مکان خود را در آب قنات می افکند و می گوید قنات جوپار دروازه دنیا را بر روی من گشوده است. من از جوپار سفر خود به هفتاد کشور را آغاز کردم و بیش از سی عنوان کتاب نوشته ام. جوپار عشق اول من است.

«قنات ابراهیم آباد اراک »

این رشته قنات در روستای ابراهیم آباد واقع در دهستان مشک آباد از توابع بخش مرکزی شهرستان اراک قرار دارد و یکی دیگر از قنات هایی است که در مجموعه یازده قنات جهانی ایران به ثبت رسیده است. تاریخچه این قنات به قرن ششم و هفتم هجری قمری باز می گردد. مادر چاه آن از ارتفاعات هفتاد قله سرچشمه می گیرد و به صورت یک رشته یازده کیلومتری، شرب اهالی منطقه و کشاورزی را تامین می کند. شاخه اصلی قنات دارای 311 چاه و رشته های فرعی آن دارای 15 و 22 حلقه چاه می باشند. از جمله دلایلی که باعث شد قنات ابراهیم آباد در ثبت جهانی قرار بگیرد یکی مخروطی بودن بدنه قنات [ که در ابتدا یک متر قطر داشته و به تدریج در عمق ، بزرگتر می شود] و دیگری اثرگذاری مستقیم این سیستم در اقتصاد و معیشت مردم است. قنات ابراهیم آباد جزء قدیمی ترین قنات های کشور است. گرچه در استان مرکزی تاکنون بیش از 850 اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است اما این اثر تنها اثر ثبت شده استان مرکزی در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

«قنات حسن آباد مشیر»

روستای حسن آباد در شهرستان مهریز استان یزد واقع است و قنات مشهور آن قدمتی در قرن هشتم هجری در خود دارد. این قنات از محدوده کوه های غربال بیز آغاز می شود. مادر چاه قنات با عمق چهل متر در محدوده چشمه غربال بیز قرار گرفته و حوضه آبریز قنات ارتفاعات شیرکوه است. این قنات پس از گذشتن از کوشک و باغ پهلوان پور که آن هم یکی از باغ های ثبت شده در فهرست جهانی است، آب منطقه اطراف را تامین می کند.

«قنات اکبرآباد بم»

قنات اکبرآباد در روستای اکبرآباد از توابع بخش ریگان شهرستان بم در استان کرمان قرار گرفته است طول این قنات حدود 1100 متر و تعداد چاه های 35 حلقه است. عمق مادر چاه هفت متر برآورد شده است . مالکان این قنات اهالی روستا هستند که آب موردنیاز کشاورزی در حدود 16 هکتار را تامین می کند. گرچه اطلاعاتی در مورد اطلاق این قنات با قنات قاسم آباد بم بدست نیامده اما این دو قنات را به قنات های دوقلو می نامند.

«قنات قاسم آباد بم»

این قنات در روستای بروات از توابع بخش مرکزی شهرستان بم در استان کرمان قرار دارد. قنات قاسم آباد 2300 متر طول و 50 حلقه چاه دارد. عمق مادر چاه قنات 44 متر برآورد شده است. همانطور که اشاره شد این قنات به همراه قنات اکبرآباد که به قنات های دوقلو مشهورند پرآب ترین قنات ایران و طبعاً جهان هستند. قنات قاسم آباد بروات بم حدود صد هکتار زمین را آبیاری می کنند.

ریشه اصلی نام قنات را کلمه اوستائی کا-یئونه به معنای جای جاری شدن چشمه ها می دانند. این دو واژه به معنای مخزن یا چشمه پنهانی و پوشیده است. مفهوم دیگری نیز از قنات ، کاریز خوانده می شود که در منطقه آذربایجان کهریز تلفظ می شود. در زبان پهلوی نیز قنات را کانا-کائیه به معنای محل چشمه، آب سرنگون و سراشیبی می نامیدند. قنات باید هر ساله تمیز شود. در هر بهار مقنی ها طول قنات را پیمایش می کنند تا مشکلات آن را حل کنند. در این حالت قنات می تواند هزاران سال آبدهی داشته باشد. قنات هایی در ایران هستند که بیش از دو هزار سال آبدهی دارند. متاسفانه آب بسیاری از قنات ها در حال خشک شدن است. نوسازی کشاورزی و کم بارانی از دلایل کم آب شدن قنات ها محسوب می شود. برای نمونه در دو دهه منتهی به انقلاب اسلامی، نوسازی کشاورزی دشت قزوین شروع و تعداد زیادی چاه عمیق با موتور آب دیزلی احداث شد. در ابتدا چاه ها بازدهی خوبی داشتند اما ادامه کار آنها ، باعث فروکش کردن سطح آب زیرزمینی شد و قنات های قزوین خشک شدند. هم اکنون نیز چاه ها را عمیق تر و عمیق تر می کنند تا به آب بیشتری دسترسی پیدا کنند. حال آنکه سطح آب همچنان در حال فروکش کردن است . قنات ایرانی هم مانند باغ ایرانی یک فرهنگ است. فرهنگ زندگی در سخت ترین شرایط و تبدیل محدودیت ها به فرصت ها، قنات ایرانی کویر را به بهشت تبدیل کرده و در عین سوددهی به بشر، بسیار با طبیعت نیز سازگار است.

پژمان ضیاییان

منتشر شده در روزنامه خبر جنوب

بازگشت